Nasreddin Hoca ile ilgili en eski kaynak Ebülhayr Rumî’nin Saltukname’sindeki bir bölümdür. Veli ve Gazi Sarı Saltuk’un menkıbeleriyle ilgili olan bu eser, XV. yy. sonunda meydana getirilmiştir. 1591 tarihinde kopya edilmiş olan tek nüshası bugün Topkapı Sarayı Müzesi kitaplığındadır. Aşağıdaki metin Prof. Fahir İz’ in Eski Türk Edebiyatında Nesir adlı eserinden yeni harflere çevrilmiştir.)
“Pes Server andan durdu. Hoca Nasreddin evine geldi. Kapu kaktı. Hatunu kapı ardına gelür “Kinişiz” dedi. Server eyitdi: “Ben Şerif S altı hım. Kanı Koca, kande-dir?” Pes hatun eyitdi: “Server, Hoca Sivrihisar’a ve Karahisar’a gitti. Server eyitti: “01 yirler ekser kâfîrlikdir. Anda neyler?” Hatun eyitti: “Sivrihisar’ın musarnflan haber gönderdiler. Dahi eyittiler: “Gelsün bize biraz akıl koysun. Biz dahil iller gibi uslanalum” ve dahi Karahisar’da olan Ermeniler eyitmişler: “Nasreddin bir akılsız Türk’dür, kimi gerekse oıiun sakalına güler, vay bunda gelse biz de gülerdik” demişler. Pes anda gitdi “Kim vara anlarun sakallarına güle biraz” didi. Pes Server eyitdi:
“Hayf! Bize birkaç nasihat ide dirdim, bulımadım”. Hatun eyitdi: “Ben sana nasihat eyleyim. Kabul eyie eyler-sen” Server eyitdi: “Buyurgıl, işidelüm”. Hatun eyitdi: “Nasihat budur kim, evvel bu kim dünyada fâsık, fâcir, fâsid ile alaka eyleme. Ve dahi yad kişiye kendüni ve hem dahi maluni inanma. Ve hem avretlerle maslahatda meşveret idüp anlara raz virnıe. Ve dilünden tevbe ve istiğfarı koma-. Ve kendüne ne sanursan her mümine anı sa-nasun. Allah’dan korkup ve Resul’den utanasun. Ve âhiret içün bunda amel-i ahsen idesün.Dahi yaramazlardan ka-çasun. Yaramazlık itmeyesün, sakınasun ve günah çokluğu itmeyesün kim gönlün kararmaya. Ta mükaşefe her def sana zahir olup sırra vakıf olasun. Ayine-i dilde Hakkı müşahid idesin” didi. Server bu nasihatleri ol ahi-ret bacısından işidicek kendüden geçüp yüz dane altun atâ idüp gitdi.
Nakildir ki her yıl Server Nasreddin’e ve hatununa tuhfeler ve armağanlar gönderirdi. Hoca ve hatun:dahi dualar gönderirlerdi. Pes bir yıl Server armağan göndermedi. Anlar dahi duanâme göndermediler. Server girü hediye gönderdi. Eyitdi: “Bizimle dostluk böyle mi olur?” Pes ol gelen âdeme Hoca eyitdi: “Begüm siz bilmez misiz kim mesel-i meşhurdur ki boş torba ile at tutulmaz, erenler yanında hatadır”. Pes ol varan âdem eyitdi: “Bir dua eyle bizlere, bir mut buğday getürelim”? Hoca: “Bir kile olsun heman hazır olsun, erenler duayı hazıra iderler; ga-yibe gülbank iderler, viresiye dua olmaz” didi. O şahıs vardı buğdayı aldı, geldi. Hoca dualar eyledi. Ol kişimin malı şöyle vâfir oldu kim rızkımın hesabın bilmezdi”.
Kaynak: Erdoğan Tokmakçıoğlu, Bütün Yönleriyle Nasreddin Hoca 1991
Saltuknamede Nasreddin Hoca